Tot aan de 41ste Molenmarkt op 14 september schrijft oud molenaar Hans Dobbe iedere week een verhaal over een van de vele molens, die ooit in Wageningen werkten en een levendig panorama vormden in onze stad. Schilderachtig mooi en voor velen nog totaal onbekend tot nu toe, wordt er een overzicht gegeven.

De  in 1996 gesloopte molen De Eendracht aan de Gen. Foulkesweg werd gebouwd op dezelfde plaats als waar de eerder beschreven standerdmolen op 24 september 1784 afbrandde. De ronde stenen beltkorenmolen werd gebouwd door molenmaker G. Dibbets voor Fl 10.985 en was klaar in 1785. Zoals  eerder genoemd werd het oude feodale Dwangrecht afgeschaft in 1796, wat de aanzet zal zijn geweest voor verkoop. Zo werd de nieuwe molen te koop aangeboden door de Domeinen in 1801 en werd in 1803 de Firma Gebroeders Pannekoek (Steven, Jan en Nicolaas) eigenaar. Deze firma bezat reeds enkele molens waaronder de papierwindmolen te Heelsum. In 1806 werd Hendrik Brouwer de molenaar. In 1832 waren “de Erven Nicolaas Pannekoek” de eigenaar en in 1852 liet Hendrikus Johannes Pannekoek een pakhuis bouwen bij de molen. In 1873 was Lambertus Rutgers eigenaar en hij liet de woning achter de molen bouwen. De molen werd ook geschikt gemaakt om eek te kunnen malen. De weduwe van Lambertus en Reijer Rutgers laten een nieuw groter pakhuis bouwen. In 1894 werd  Jacob van Rooijen de nieuwe eigenaar van de molen, pakhuis en woning en gaf vanaf nu de molen de naam De Eendracht. In dit jaar liet Jacob ook een petroleummotor plaatsen in het motorhok oostelijk tegen de molen aan. Deze dreef twee koppels stenen aan bij windstilte.

Op 31 juli 1906 brandde De Eendracht helemaal uit, nadat een brandje op de dag ervoor, ontstaan in het nieuwe motorhok, niet goed is geblust. ‘s Nachts wakkerde het brandje toch weer aan. Einde van de originele beltmolen en een einde aan de runproductie. Toch zou de molen in 1906 weer herbouwd worden. (wordt vervolgd)

Brononderzoek: Historische Vereniging Oud Wageningen.

Tot aan de 41ste Molenmarkt op 14 september schrijft oud molenaar Hans Dobbe iedere week een verhaal over een van de vele molens, die ooit in Wageningen werkten en een levendig panorama vormden in onze stad. Schilderachtig mooi en voor velen nog totaal onbekend tot nu toe, wordt er een overzicht gegeven.

In 1617 al werd Eekmolen De Ooievaar gebouwd en ingericht tot koren- en schors- of eekmolen.  Hier werd eek gemalen. Eek is losgeklopte bast van jonge eikebomen en de gemalen schors bevatte looizuur; gemengd met water werd het run, waarmee huiden gelooid konden worden. De plaatselijke leerbewerkers maakten zadels, laarzen, paardentuig en meer. De molen stond op de plek waar de Otto van Gelreweg zou komen voor kruising Gen. Foulkesweg. Een gevelsteen van de Eekmolen kun je nog zien in het pand van Notaris Smit-Mohrmann.

In 1844 kwam De Ooijevaar in bezit van Reijer Rutgers. Deze kocht de stenen korenmolen, de latere Eendracht, er in 1889  bij. Op De Eendracht werd toen ook eek gemalen. Het einde van de achtkante Ooievaar kwam toen de gebroeders Roes eind 19^e eeuw in de Stationsstraat een grote leerlooierij startten en zelf machinaal de eek gingen malen. De oude windeekmolen werd gesloopt in 1908. Bij de Eekmolen was van oudsher ook een rosmolen, getuige de onroerendgoed beschrijving: “Een hoft die de muller gebruijkt en daar de rosmolen gestaan heeft. Langs de bovenweg naar Arnhem; de koornmullers huijs en hof met toebacland, molen en werft afgescheijden met een toebac-hegge”. Reijer Rutgers junior ging in 1900 niet bij de pakken neerzitten en werd succesvol met het fabriceren van kunstmatige molenstenen. In 1916 werd er een fabriek gebouwd aan de Arboretumlaan, waar momenteel het Bloemenparadijs van Willem van der Meijde is gevestigd. Kleinzoon Jacob Rutgers maakte er molenstenen tot zijn dood in 1983. Honderden molenstenen werden gemaakt en geleverd aan evenzovele korenmolens. De Reijer Rutgers molenstenen werden een begrip in molenland en op veel molens zijn nog deze Wageningse stenen te vinden.

Brononderzoek: Historische Vereniging Oud Wageningen.

Tot aan de 41ste Molenmarkt op 14 september schrijft oud molenaar Hans Dobbe iedere week een verhaal over een van de vele molens, die ooit in Wageningen werkten en een levendig panorama vormden in onze stad. Schilderachtig mooi en voor velen nog totaal onbekend tot nu toe, wordt er een overzicht gegeven.

Op de hoek van de Heerenstraat-Molenstraat was de zevende rosmolen in de Wageningse binnenstad werkzaam tussen 1580 en 1653. In 1580 werd de bekende standerdmolen, een windkorenmolen,  aan de voet van de berg, in brand geschoten. Het waren roerige tijden in Wageningen en de 80-jarige oorlog eiste zijn tol. De magistraat van onze stad realiseerde dat de bakkers moesten kunnen bakken en de bevolking moest kunnen eten. Dus liet men in 1580 de roskorenmolen oprichten voor het geval dat de stad weer belegerd zou worden. De molen stond precies op de plaats waar nu de zaal van Loburg is en waar veel Wageningers feest gevierd hebben. In 1653 wordt de rosmolen niet meer gebruikt en wordt hij afgebroken.

De 80-jarige oorlog is voorbij. “Peter Hendricksen betaelt hetwelck de errebeijders hadde verteert over het afbrecken van de rosmeulen”. Het is duidelijk dat de Molenstraat zijn naam ontleent aan deze molen.  De eerdere naam van de Molenstraat  was ooit Rozemarijnstraat. Het zou kunnen dat het met dames te maken had en een oud beroep. In elk geval begint Mortier op deze plek een smederij in 1911 tot 1926. W. Viets vergroot het bedrijf in 1930 en verschijnt de kloeke naam “IJzer & Staal” in de gevel.

Jack Nijeboer, van de Nije, die het pand van Van Brakel in de Hoogstraat betrok en ook een gevierd Wagenings Zydeco-muzikant was, huurde het pand in 1975. Bouwde een extra vloer in het hoge pand om zijn voorraad kasten op te slaan. Biboog—Cafe De Smederij en momenteel Cafe Loburg en boven Pizzeria Sa Lolla. Vanaf volgende week verder met de molens buiten de muren.

Brononderzoek: Historische Vereniging Oud Wageningen.

Tot aan de 41ste Molenmarkt op 14 september schrijft oud molenaar Hans Dobbe iedere week een verhaal over een van de vele molens, die ooit in Wageningen werkten en een levendig panorama vormden in onze stad. Schilderachtig mooi en voor velen nog totaal onbekend tot nu toe, wordt er een overzicht gegeven.

De olie-pel-houtzaag-korenmolen aan de haven (1730 tot 1823), zie foto. In 1730 wordt de wind-oliemolen in erfpacht uitgegeven voor Anthonie van der Harten alsmede ook voor Bartold en Jan Suirmond. Onder de bepaling dat “de Wintolymolen in genen coorn- of andere molen mag veranderen”, nog steeds oiv het Dwangrecht, dat pas in 1796 werd afgeschaft. In een oliemolen werden de zaden eerst geplet met de rechtopdraaiende stenen, daarna werd het zaad verwarmd en in buulzakken gedaan. Daarna werd met grote druk de olie uit het zaad geperst en vond de olie zijn weg voor verlichting, verfbestanddeel, zeep, smering enz.

In 1809 vroeg F.J.Beek toestemming om op eigen kosten de grond te mogen ophogen om een loods te kunnen plaatsen om het hout en zijn producten veilig en droog te kunnen opslaan. “Requestrant heeft proefondervindelijk al veel schade en nadeel door ontvreemding moeten ondervinden”. Tevens  wordt er in dit verzoek gesproken dat eigenaar Beek de oliemolen veranderd heeft in een pelmolen en een houtzaagmolen. In 1812 klaagden de eigenaren van de korenmolen

De Eendracht over de onwettig verrichte verbouwing aan de oliemolen, die nu zelfs een graanmaalfunctie erbij had gekregen.  Het schept dan ook geen verbazing dat Nicolaas Pannekoek & Cs, tevens eigenaren van De Eendracht, als kopers worden genoemd van de grond en het geheel. Het lijkt er sterk op dat hiermee de concurrentie gewoon weggekocht werd.

De molen werd gesloopt en op 24 sept 1823 werden alle onderdelen van de oliemolen met zijn vele functies geveild in etablissement Het Geldersch Welvaren. In 1834 werd de grond doorverkocht met de bepaling  “dat eenen volgenden eigenaar zich verbindt of verpligt om op het gekochte geenen koornmolen te doen bouwen”.

Bron: Historische vereniging Oud Wageningen.

Tot aan de 41^ste Molenmarkt op 14 september verschijnt er iedere week een verhaal geschreven door oud molenaar Hans Dobbe van een van de vele molens, die ooit in Wageningen werkten en een levendig panorama vormden in onze stad.Schilderachtig mooi en voor velen nog totaal onbekend tot nu toe.

De zesde rosmolen in de Wageningse binnenstad stond aan de wal bij de Nudepoort op de hoek met de Hoogstraat. Deze molen was ook een grutmolen en wordt genoemd op 30 januari in 1784.

Barend van Zadelhoff erfde toen “een huijs, schuer, grutmolen, hoff en erven aan de Hoogstraat/hoek stadswal bij de Nudepoort. (Verder drie gouden oorknoppen, een zilveren beugel met zijn tas, en dito snuijfdoosie, en dito naaldkoker, en dito breijklosie, een paar dito gespelt, een psalmboek met de krammen, en een doosje met kant, en geld.) Barend trouwde met Gerharda Pannekoek in 1797. Zij was een zus van Nicolaas Pannekoek, de latere eigenaar van molen De Eendracht, de in 1996 gesloopte windkorenmolen aan de Gen. Foulkesweg.  Over de grutmolen is verder niet veel bekend. Wel dat in 1827 bij een boedelscheiding Nicolaas Pannekoek ook een deel krijgt.

In de meidagen van 1940 is het perceel, waar de grutmolen in stond helemaal verwoest en is er nieuw gebouwd in de stijl van de Delftse School. De eerste steen werd op 22 juni 1942 gelegd door Kees de Heus, 6 jr oud. Daarin de tekst: Gevestigd 1858, verwoest mei 1940. (ontwerp van J.J. de Goede, oprichter van Oud Wageningen en eerste voorzitter)

Bakker J.A. Maasland heeft hier nog jarenlang zijn brood- en banketbakkerij gehad met de zij-ingang aan het Emmapark. Ondergetekende heeft hier ook nog een tijd wekelijks meel geleverd, zonder weet te hebben dat op deze plaats 150 jaar eerder ook een molenaarsbedrijf gevestigd was.  Hierna was er vanaf 1997 enkele jaren Reisbureau Nijenhuis bv. En momenteel is er de kapperszaak Ilayda in het hoekpand.

Brononderzoek: Historische Vereniging Oud Wageningen.

Tot aan de 41ste Molenmarkt op 14 september schrijft oud molenaar Hans Dobbe iedere week een verhaal over een van de vele molens, die ooit in Wageningen werkten en een levendig panorama vormden in onze stad. Schilderachtig mooi en voor velen nog totaal onbekend tot nu toe, wordt er een overzicht gegeven.

De 5^e rosmolen in de Binnenstad is de grut- en pelmolen in “het oude Rimsdickshuijs”. Gillus van Riemsdijck  en kort daarna Cornelis van Riemsdijck waren burgemeester van Wageningen in de 16^e eeuw. Zij bewoonden het naar hen genoemde “ Rimsdickshuijs”.

Door de bewoning van de familie Van Riemsdijck zal de weg naar hun huis de naam Riemsdijkstraat gekregen hebben. Dit grote huis stond aan het uiteinde van de Riemsdijkstraat tegen de stadswal aan ongeveer op de plaats van het huidige flat. (foto).  In 1776 wordt het perceel bij een verkoping omschreven als “huys, erve, stallinge en koetshuijs, manege, bassecour, thuijn, koepel en theehuijs en verder alles wat daartoe behoort, soo en als ’t selve door den Heer Transportant is bewoont geweest aan de Riemsdijkstraat, streckende tot en langs de Stadswal”. In de naastgelegen schuur op hetzelfde perceel bevond zich de genoemde grut- en pelmolen. In de pelmolen werd gerst gepeld tot gort voor o.a. gortepap. De gerst werd ontdaan van de harde schil door de korrels met hoge snelheid tegen een scherpe geperforeerde blikken plaat aan te schuren, waardoor de korrel zo “geslepen” werd. In 1806 is dit bezit “huis en erve met annexe schuur, grut- en pelmolen” eigendom van de Heer Thimon Christiaan Westerloo en zijn vrouw Barbara Louisa Sandra echtelieden.

In 1812 werd “het Rimsdickshuis” van Thimon Westerloo gesloopt. Over bleef de schuur waarin de rosmolen was, die de grut- en pelmolen aandreef.

Van 1826 tot 1868 is de schuur met de molen eigendom van Johannes Everhardus de Voogt en Femia van Endt. De schuur is dan in gebruik als koetshuis, stalling en pakhuis. Over de aanwezigheid van de rosmolen wordt dan niet meer gesproken.

Brononderzoek: Historische Vereniging Oud Wageningen.

Tot aan de 41ste Molenmarkt op 14 september schrijft oud molenaar Hans Dobbe iedere week een verhaal over een van de vele molens, die ooit in Wageningen werkten en een levendig panorama vormden in onze stad. Schilderachtig mooi en voor velen nog totaal onbekend tot nu toe, wordt er een overzicht gegeven.

kwam in de 17^e eeuw uit op de Achterstraat, zoals de Heerenstraat toen heette. Op deze grond stond de vierde rosmolen, ook een grutmolen, waarschijnlijk in een schuur achter de grutterswinkel. Zo konden de paarden en de aanvoer vanuit de Achterstaat plaatsvinden. De grutmolen heeft tenminste bestaan tussen 1689 en 1867. In 1693 was er een heftig conflict tussen 2 buren.  Meester Lamert de Metzelaar krijgt opdracht “’t gat in de muer tusschen  Dirck Jans en Reijnier Reijnierssen toe te metselen”. Reijnier Reijniersen protesteert door te dreigen ‘sal ick alde werelt kennisse in geven, roepende op de Merckt hoort en siet hier word mij de Boode geweijgert’. Kennelijk wilde hij dat de gerechtsbode het werk stopte.

Van grutterijactiviteiten lezen we dat in 1774 Hendrik de Kemp erft “Huijs, schuer en erff en grutmolen en al ‘tgeen verder aan toebehoort.” In 1879 is de hele zaak te koop, waar sedert jaren met het meeste succes “de grutters-affaire en de korenhandel” is uitgeoefend.

Tussen de Hoogstraat en de Achterstraat woonden vanaf 1586 de zusters Augustinessen. Vanwege de hervorming was hun klooster in Renkum verwoest en vonden zij in Wageningen onderdak in enkele huizen, genoemd het Convent. Vandaar de namen 1^e en de 2^e Kloostersteeg. In 1989, toen de kelder van café ‘t Gat gegraven werd, ontdekte de archeologische werkgroep op een van de muren fragmenten  van een afbeelding van het klooster, waar de Renkumse zusters ooit woonden.  Ook werd onder een deurpost een flink stuk molensteen gevonden. Waarschijnlijk dat dit stuk steen afkomstig was van deze vierde  grutmolen. De archeologen brachten dit grote stuk molensteen naar molen De Vlijt, waar het nog altijd op het molenerf ligt bij de banken. Hierop wordt bij mooi weer het blad met koffie voor het molenpersoneel neergezet. Een aandenken aan de rosmolens in de Wageningse binnenstad.

Tot aan de 41ste Molenmarkt op 14 september schrijft oud molenaar Hans Dobbe iedere week een verhaal over een van de vele molens, die ooit in Wageningen werkten en een levendig panorama vormden in onze stad. Schilderachtig mooi en voor velen nog totaal onbekend tot nu toe, wordt er een overzicht gegeven.

In het grote pand Hoogstraat 26 met uitgang aan de Kapelstraat 1 bevond zich een grutmolen en ook nog een mosterdmolen. Rosmolenactiviteiten werden daar al genoemd in 1647. Ook hier werd de naam Jordens  genoemd. In 1812 was Thomas Jordens eigenaar van het huis, het erf en de grutterij. Zijn zoon Jan Jordens hield naast de grutterij ook nog een veestapel, waaronder 2 merries, 6 koeien en een varken. Verder hoorde erbij 1 rijtuig, 1 kar en 1 stortkar. Het zal in de 19^e eeuw nog een geurige bedoening geweest zijn in de binnenstad van Wageningen. In 1858 koopt G.Hooijer het hele perceel waaronder de grutmolen en de mosterdmolen, gedreven door een paard.  En in 1891 zet dezelfde Gerhard Hooijer te koop “de 2 huizen met ruim achterhuis, gelegen op den besten stand aan de Hoogstraat te Wageningen met uitgang in de Kapelstraat, waar wordt uitgeoefend een van ouds bekende grutters- en kruidenierszaak met grutterij en eest (droogoven) met daarbij een in werking zijnde rosmosterdmolen.”  De verkoop vond plaats in het Koffiehuis De Roos van Martinus de Roos. ( voorheen Het Geldersch Welvaren). Op de plaats van Koffiehuis De Roos is nu het bekende Modehuis De Windt.

In 1920 had Henri Bakker zijn bedrijf in automobielen in het pand Hoogstraat 26 op hetzelfde grote perceel als waar daarvoor de grutterij was. In de Kapelstraat had Henri Bakker ook een benzinepomp. Hij werd landelijk bekend omdat hij een van Nederlands eerste vliegeniers was. Later is daar ook jarenlang het Beddenmagazijn van Hoefsloot gevestigd geweest.

Tot aan de 41ste Molenmarkt op 14 september schrijft oud molenaar Hans Dobbe iedere week een verhaal over een van de vele molens, die ooit in Wageningen werkten en een levendig panorama vormden in onze stad. Schilderachtig mooi en voor velen nog totaal onbekend tot nu toe, wordt er een overzicht gegeven.

Op de hoek Hoogstraat-Boterstraat op de Markt ten noord-westen van de toren stond al in 1500 een grutmolen.  De Boterstraat liep in vroegere tijden door tot aan de Hoogstraat. Ongeveer op de plaats waar op zaterdags vaak de stroopwafelkraam staat. Westelijk van de kerk, die nu zo streng in de steigers staat, lag het kerkhof van de kerk, onder het huidige verhoogde plateau. Daarbuiten om de kerk was een smalle steeg, de Stormsteeg. Die heette zo, omdat het zo tochtte tussen de toren en de huizen, die tot de 2^e WO bijeengepakt op de Markt stonden. Het huis zo dichtbij de toren, heette in 1599 de “Rosmeule” en in 1757 de “Grutmeulen”, wat meteen zijn functie verklaarde. In 1696 moest aan de stad erfpacht worden betaald, wat wil zeggen dat het terrein eerder eigendom was van de stad.  Op 11 november 1757 kwam het perceel in bezit van Jan Jordens. Hij kocht “de schuer van t huijs en erff, uitkoment aan de Boterstraat en t Kerckhof met al ’tgene bij de grutmolen is behouden en thans bevonden wordt”.  In 1785 werd dmv een publieke veiling verkocht aan Andries van Eldik en Rijkje van de Vijsel  “het huijs en erff met de daer insijnde grutmolen aan de Hoogstraat op ’t hoek van de Boterstraat benevens nog een schuer  en erff naast voorgaand perceel”.

Zeer waarschijnlijk was deze rosmolen dezelfde als die de Hertog van Gelre in 1500 in bezit kreeg. Hij verwierf toen namelijk de standerdmolen èn een rosmolen in de stad.

In 1832 bestond de rosmolen nog. Mogelijk werd hij pas gesloopt in 1931. In ieder geval werd in mei 1940 tegelijk met het neerhalen van de kerktoren het grootste gedeelte van de bebouwing op de Markt verwoest door Nederlandse artillerie vanaf de Grebbeberg. Als u weer een pakje stroopwafels koopt op de markt,  realiseert u zich dan dat daar op die plek 500 jaar geleden boekweitgrutten werden gemalen.

Onderzoek: Historische Vereniging Oud Wageningen.

Tot aan de 41ste Molenmarkt op 14 september schrijft oud molenaar Hans Dobbe iedere week een verhaal over een van de vele molens, die ooit in Wageningen werkten en een levendig panorama vormden in onze stad. Schilderachtig mooi en voor velen nog totaal onbekend tot nu toe, wordt er een overzicht gegeven.

Op de oliemolen na waren alle rosmolens in de stad grutmolens of grutterijen.  In de grutmolen werd vooral boekweit in stukjes gebroken in allerlei groftes. De winkel, die erbij hoorde werd wel de grutterij genoemd. Hier werden de grutterswaren verkocht, de boekweitgrutten en de gort, beiden volksvoedsel. Ook droogwaren als erwten en bonen, zaden, plus meel natuurlijk en vogelzaad. De grutmolenaar werd ook wel gorter of gortmolenaar genoemd. De familienamen Gorter, De Gruyter, Grutterink stammen van dit beroep af.

Boekweit is geen graan maar valt onder de duizendknoopfamilie (fagopyrum esculentum).

Dit gewas maakte vanaf ca 1400 zijn opmars en werd verbouwd op lichte schrale zandgronden in het oosten van het land. Boekweit vraagt weinig mest en groeit snel. Vooral als de graanprijzen stegen in de 16^e eeuw en aan het eind van de 18^e en begin 19^e eeuw verbouwde men meer boekweit. Dat is ook precies de tijd dat we de vele  grutterijen vinden in Wageningen.

Boekweit at men in koeken, boekweitpap, boekweitgrutten met stroop. In Gelderland werd in 1812 per persoon p/jaar bijna 40 kg boekweit gegeten. In het najaar werd met de slacht natuurlijk ook veel boekweitmeel gebruikt voor de balkebrij en in de worst. De concurrent van de boekweit werd in de tweede helft van de 19^e eeuw de komst van de aardappel, die zich snel verbreidde door de veel hogere opbrengst. De laatste eeuw is boekweit nog hoofdzakelijk gebruikt in nagerechten als poffertjes en pannenkoeken. In een grutmolen waren veel bewerkingen mogelijk. Het grote door een paard aangedreven kroonwiel liet meerdere schijflopen draaien door de kammen aan de buitenkant. Ook verschillende zeven en waaierkasten dmv snaaraandrijvingen. Eerst moesten de boekweitdoppen gezeefd worden om even groot te zijn om met het breken even grote grutten te krijgen. Voordat de boekweit gebroken werd, werd deze eerst geëest, dwz licht verwarmd, waardoor de dop er makkelijk afgaat. De eest werd verwarmd door een kachel die gestookt werd met boekweitdoppen. Met een builkast werd het meel eruit gezeefd. Kortom het werk in een grutmolen was een precies werk.